Wat is de houdbaarheidsdatum van de besturing van een machine?
27/11/17
Er zijn de laatste jaren heel wat ontwikkelingen geweest op het gebied van wet- en regelgeving en normen met betrekking tot machineveiligheid voor nieuwe machines. Maar hoe zit het nu met de bestaande en reeds in gebruik zijnde machines. Welke verplichtingen heeft u als gebruiker van een machine en hoelang zijn de oorspronkelijke veiligheidsmaatregelen in de machinebesturing (veiligheidsfuncties) nog voldoende om de machine ongewijzigd (veilig) te blijven gebruiken?Wat zijn veiligheidsfuncties?
Een veiligheidsfunctie is in de norm EN-ISO 12100 §3.30 gedefinieerd als:
‘Machinefunctie waarvan een storing kan leiden tot een onmiddellijke toename van het (de) risico(‘s)’
Vaak zijn het besturingstechnische functies (elektrisch, hydraulisch en/of pneumatisch) die de veiligheid in een machine verhogen. Wanneer uit de risicobeoordeling een maatregel volgt die door de besturing van de machine wordt uitgevoerd, moet dit beschouwd worden als een besturingstechnische veiligheidsfunctie (hierna veiligheidsfunctie genoemd).
Enkele voorbeelden van veiligheidsfuncties van machines zijn:
- ‘Als de toegangsdeur wordt geopend, dient de aandrijfmotor te stoppen’
- ‘De brug mag pas omhoog bewegen als alle afsluitbomen gesloten zijn’
Veiligheidsbesturing in nieuwe machines
Fabrikanten van nieuwe machines maken voor de besturingssystemen veelal gebruik van normen zoals de ‘Performance Level norm’ (EN-ISO 13849-1/2) of de ‘SIL-norm’ (EN-IEC 62061) om te kunnen voldoen aan de wettelijk verplichte essentiële veiligheids- en gezondheidseisen uit de Machinerichtlijn. De machinefabrikant moet volgens deze normen aantonen dat een veiligheidsfunctie is opgebouwd met een robuuste architectuur (vaak redundant) en een lage faalkans. Hierbij wordt gerekend met de individuele faalkansen van de componenten waaruit een veiligheidsfunctie is opgebouwd. De fabrikant van de machine behoort in de gebruiksaanwijzing aan te geven wat de levensduur van de componenten is die onderdeel uitmaken van een veiligheidsfunctie. Vaak zal dit twintig jaar zijn, maar afhankelijk van het type component en het ontwerp van de machinebesturing zou het zomaar kunnen dat van een bepaald component wordt voorgeschreven dat dit al na bijvoorbeeld vijf jaar vervangen zal moeten worden.
Faalkans en ‘mission time’De faalkans van een component is gedurende de complete levensduur niet constant. De faalkans van een component zal in de beginfase van zijn levensduur ‘hoog’ zijn, denk bijvoorbeeld aan een component dat bij het eerste gebruik al niet naar behoren functioneert of in de eerste uren/dagen nadat het component in bedrijf is defect zal gaan. Als een component echter een aantal maanden naar behoren functioneert is het aannemelijk dat het de komende tijd daarna ook wel blijft functioneren. Er komt echter een moment waarop de faalkans van het component weer substantieel begint op te lopen. In deze fase kunnen deze componenten bij bosjes sneuvelen. Een goed voorbeeld hiervan zijn de koplampen van een auto. Als bij een nieuwe auto al na 1 dag de linker koplamp kapot gaat dan is er waarschijnlijk iets mis geweest met de lamp of de montage van de lamp. Het is dan niet aannemelijk dat binnen een korte tijd de rechter koplamp ook defect zal gaan (tenzij het een gemeenschappelijk oorzaak heeft zoals een te hoge accuspanning). Als echter die linker koplamp vervangen wordt en na 10 jaar weer defect gaat is de kans veel groter dat op korte termijn de rechter koplamp ook de geest zal geven. Mission time Om dit rekenwerk voor de fabrikant van een machine enigszins eenvoudig te houden wordt de faalkans van een component beschouwd als constant gedurende zijn levensduur. Om dit te rechtvaardigen is het van belang om rekening te houden met het moment waarop de faalkans toe gaat nemen. Dit wordt de ‘mission time’ of ‘T1’ genoemd. In de PL-norm wordt een mission time (einde levensduur) voor een machine gehanteerd van twintig jaar. De SIL-norm is daar wat flexibeler in door de levensduur (T1) aan de fabrikant over te laten. Praktisch gezien betekent dit dat van een machine die nu geleverd wordt, over twintig jaar de gehele veiligheidsbesturing vervangen zal moeten worden. 'Gevaarlijk falen' en 'veilig falen' Voor elektromechanische componenten waarvan het schakelen een aanzienlijke invloed heeft op de slijtage (denk aan magneetschakelaars), is naast de mission time ook de B10D waarde van belang. De B10 waarde (door de fabrikant opgegeven) is het aantal schakelingen waarop (statistisch gezien) 10% van de componenten faalt. Er wordt echter onderscheidt gemaakt in ‘gevaarlijk falen’ en ‘veilig falen’. Bij een magneetschakelaar resulteert een defect in de spoel in de meeste situaties in een veilige situatie. De ‘gevaarlijke’ motor of cilinder die bestuurt wordt door de magneetschakelaar zal niet meer inschakelen wanneer de spoel defect is. Wanneer echter de hoofdcontacten van diezelfde magneetschakelaar verkleven, zullen deze niet meer afvallen waardoor de actuator juist geactiveerd blijft. In dat geval spreken we van gevaarlijk falen. Het aantal schakelingen waarop 10% van de componenten gevaarlijk faalt wordt de B10D waarde genoemd. Wanneer dit aantal schakeling van bijvoorbeeld een magneetschakelaar in een machine bereikt zal worden (dit tijdstip wordt ook wel T10D genoemd), hangt voor een elektromechanisch component dus af van de schakelfrequentie. Met andere woorden een magneetschakelaar die elke minuut schakelt zal eerder deze B10D waarde bereiken dan wanneer diezelfde magneetschakelaar maar eens per dag schakelt. De fabrikant van een machine moet voor de componenten met een B10D waarde die deel uitmaken van een veiligheidsfunctie een inschatting doen van de schakelfrequentie. Wanneer deze B10D waarde pas bereikt wordt na twintig jaar, past dit prima bij de standaard gedefinieerde mission time van twintig jaar volgens de PL-norm. Wanneer op basis van het te verwachten aantal schakelingen echter blijkt dat binnen de mission time (20 jaar) dit aantal schakelingen bereikt wordt, moet door de fabrikant van de machine in de gebruiksaanwijzing voorgeschreven worden dat dit component na deze tijd (T10D) preventief vervangen zal moeten worden. |
veiligheidsfuncties in bestaande machines
Oudere machines die nog stammen uit de tijd dat de PL-norm nog niet gepubliceerd was of algemeen gebruikt werd, bevatten vaak wel besturingstechnische veiligheidsfuncties. Afhankelijk van de leeftijd kan het zijn dat deze veiligheidsbesturing is gebaseerd op de voorloper van de PL-norm (EN 954-1), of dat de besturing zelfs nog stamt van voor het CE-tijdperk (bouwjaar van voor 1995) toen geharmoniseerde normen hun intrede nog niet gedaan hadden. Hoe lang is het voor u als gebruiker dan nog te verantwoorden om deze machines zonder update van de veiligheidsbesturing te laten gebruiker door uw werknemers?
Op die vraag is geen zwart/wit antwoord te vinden in de Nederlandse wetgeving. Wat wel in de wet is opgenomen is de verplichting voor de werkgever om periodiek een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) uit te voeren waarbij ook de arbeidsmiddelen (waaronder machines) beoordeeld moeten worden. Wanneer uit deze risicobeoordeling risico’s volgen die niet als acceptabel beschouwd kunnen worden, is de werkgever verplicht om risico-reducerende maatregelen te treffen (los van het feit of de machine al dan niet een CE-markering heeft). Deze maatregelen kunnen ook betrekking hebben op de aanwezige veiligheidsmaatregelen zoals besturingstechnische veiligheidsfuncties.
'Stand der techniek'
In de Kaderrichtlijn 89/391/EEG - Opgenomen in de Arbeidsomstandighedenwet - staat dat bij de keuze van de risico-reducerende maatregelen rekening moet worden gehouden met de ontwikkeling van de techniek.
Vrij vertaald is dit te interpreteren als de actuele geharmoniseerde normen die de ‘stand der techniek’ vertegenwoordigen. Kortom, wanneer een bestaande machine risico’s bevat die met een besturingstechnische veiligheidsfunctie gereduceerd moeten worden, is het eerste uitgangspunt om in ieder geval deze ‘nieuw te implementeren veiligheidsfuncties’ in overeenstemming met de actuele veiligheidsnormen te realiseren (lees de PL/SIL-norm).
Wanneer uit de periodieke RI&E geen maatregelen volgen die betrekking hebben op de veiligheidsbesturing, wil dit niet echter zeggen dat de veiligheidsbesturing van een machine door alleen af en toe een defect component te vervangen het eeuwige leven is toebedeeld. Het is immers niet voor niets dat in de huidige SIL- en PL normen rekening wordt gehouden met de kwaliteit en degradatie van componenten door het gebruik in de tijd waarbij in principe een maximum van twintig jaar wordt gesteld.
Praktisch Advies
Op basis van dat uitgangspunt ligt het praktische antwoord op de vraag wat ‘de houdbaarheidsdatum’ van de veiligheidsbesturing van een bestaande machine is, redelijk voor de hand:
Hanteer (ook) voor bestaande machines een ‘mission time’ van maximaal twintig jaar voor de veiligheidsbesturing. |
Deze praktische interpretatie wil niet zeggen dat de complete machinebesturing per definitie iedere twintig jaar vervangen zou moeten worden, maar wel de componenten die deel uitmaken van een veiligheidsfunctie. Het is dan ook essentieel om ook voor bestaande of oudere machines ervoor te zorgen dat de documentatie en de besturingstechnische schema’s up-to-date zijn en overeenstemmen met de werkelijke situatie. Het moet immers duidelijk zijn welke componenten direct van invloed zijn op het veilig kunnen functioneren van de machine.
Geschreven door Dennis van Loon, Senior consultant Machine Safety bij D&F Consulting B.V.. Dennis is tevens TÜV certified Functional Safety Engineer (FS Eng TÜV Rheinland #9013/14, Machinery). Dit artikel is tevens gepubliceerd in de vakbladen 'Aandrijven en Besturen' en 'Constructeur'. Download hier de publicatie.
D&F is uw expert voor SIL en PL
D&F heeft meerdere experts op het gebied van SIL & PL. Neem geheel vrijblijvend contact op met een van onze veiligheidsadviseurs:
- telefonisch contact via (076) 50 40 340
- stel uw vraag direct via het contactformulier
Trainingen over SIL en PL
D&F geeft zeer praktijkgerichte trainingen over elektrische installaties van machines en veiligheidsbesturingen, SIL en PL, compleet met praktische tips om zelfstandig te werken met Sistema. De veiligheidstrainingen variëren van basis tot zeer diepgaand:
- Basistraining werken met SIL voor machinebouw
- Performance Level en Sistema 2.0
- SIL & PL Specialist, machine safety met TÜV persoonscertificaat
Bekijk hier het volledige trainingsaanbod.
Infosheet Functionele Veiligheid (gratis)
Deze infosheet schept duidelijkheid in de projectaanpak. U kunt de infosheet gratis bij ons opvragen en krijgt deze vervolgens binnen enkele werkdagen toegestuurd per post.
Neem contact met mij op
Of bel ons direct op
076 5040 340